Karos amigos,
kero avlarles en djudyio antes ke mis labrios deshen de aferar las palabras i no se rekodren de nada, ama afilu es menester arevolver los sesos para arefinar la memoria.

FANNY SARFATI

Munchos penserios i querencias me vienen al tino anke no se Kualo dizirles con eyos. Me rekodro muncho de los mis nonos, de kuando vishitava la kaza deyos me davan a trabar bulemas, trushi o un pokitiko de kafe turko en akel platiko preto ke la mi nona teniya para azer este menester i ke mosotros ansyavamos tanto.

Rekodro a mi nona endyunta kon las sus amigas aedadas, “Las chicas de Sipol” las mentavan en Mexique. Kuando yuguaban pulao Burako en kaza para refraganearse, la una dizia “Bre Chera es tu turno de la barasha no seas tishida i de la nada empezaban a kantar la kantikas vieshas “ A Sara la preta le cayo la teta, la buskooo y no la topooo” o algunas kantikas menos koloradas que dizian “ Abreste avayour viyour…” fablavan tantas cosas, algunas que son biervos y frases de etresalirse komo: “Kulo de pipíno” ó “Este es ligriñado grande” ó “Hisho de mamzer” ke io no entendía ma ke era chikitica pero ke eyas gozaban con movimientos de manos y rizas….alguna deyas dizian: Kualo me muriera yo no por tal jal, kuando favlavan de algunas kosas ke no pudiyamos oyir los fitishos chikos, ma ke paravamos mientes para entender, a lo ke segiya un Tetuá Korina por mo del Yok yuk…asta dispues de munchos anios entendería kel Yok Yuk era io i ke en medio destos biervos avían palabrikas Ke yo no podría mentar jamás so pena de ke me ajarvaran con la chanta entre ceja i oresha.

Kuando rekodro al mi nono David, ke yo conozeria sempre como Marcos, ma ke alguna vez stava por murir y vivio fue entonces ke le metieron otro nombre para nombrarlo, “anzi azemos los djudios”, fue la explicazión ke mi dieron. Rekodro a un omvre bueno, jalis sakrado, dulze como la miel, ke iva a la plaza a merkar todas las kozas que la mi nona Mary le pidia: palamidas frezkas i ke tengan los oshos vidriosos pa star siguros, Quesiko Kashkabal, fila para las bulemas, i no te ulvides de merkar la ueva de liza para ponerla a sekar para el abudarajo, pa ke se tope dizia la nona, porke una nunka save kuando vendrán las vizhitas…i vinían, porque los mis nonos vivian frente al Kal i la djente del kal vinia a visitarmos, kortavan tanid de kipur en kaza de mis nonos y a mosotros los iñetos mos gustava tener el gusto de star endyuntos i también sin dizirlo mos sintivamos mazalosos de ser mosotros kienes mos kedariyamos a cenar aya i yuguar muestros yuegos preferidos: “La kasa de los spantos” y también mos reívamos muncho ma ke le aviamos nombrado a una de las kamaretikas el cuarto de los sifes, mos amokavamos de tanto reir. Amenudo me viene el penserio ke si mis nonos stuvieran gozarían muncho la ueya profunda ke desharon en muestros korazones de la chikes.

Deste mesmo kanton vimos al nono, antes David y agora Marcos, salir por última vez en akeya camika chikitika i ielada en ke los musafires vistidos de balnco se lo yevaron, mos pidieron a los iñetos kestavamos aya ke le diéramos un besiko en la su mano komo sempre, ma keresh ke ti diga, nunKa mos imaginimos ke sería el úlimo beso ke le dariyamos i ke ya nunka sus manos temblorozas mos ofrecerían un caramelo de miel, un yugo de pomodor, ni una triste gaeta de figos…. Ma ke el nono lo kompartia todo, incluzo los lukumikos vieshos de turkia ke avian merkado en el último viashe….ma ke afilu ke staban sekos i arresekados oi diya muriria por komerlos yunto al Nono.

Mosotros de chikos no vivíamos en la ciuta de Mexique sino en otra donde la vida mos vio nazer, Guadalajara, ansi que rekodro ke kuando vinimos a vivir aka, los nonos ya tiniyan todo aregaldo para muestra yegada: un canton chiko i vedre por fuera en las cayes de Morena, una famiya yena de primos i tiyos ke se arian entraniables i keridos, una tradizion de kipures, roshanas i pesajs yenos de rizas i de djente buena.

Rekodro los aromas de la caza de mis nonos, golía sempre a café turko de mita planchuela y mita caracolillo ke merkaban en las cayes de Guanajuato, golia a biskochikos de anis, otras ocaziones a garato i abudarajo; aluvia de la chika y bamias; los almodrotes i yaprakes kedarian para sempre en muestra memoria y también en muestra bariga…”dame godrura te dare ermozura” dizian.

Munchos anios después de la partida de los mis nonos pude visitar turkya, i ansi mos fuimos el mi esposo Luis i los mis ishos Dania i Teddy, konozimos el kal viesho ke ay aya, ke agora es un hermozo Muzeo i ke guadra todas las fotos de los de antes ke io, detrás de los vidros, era komo si fuera io tapada en un muzeo. En este ermozo muzeo encontrí mentados todos los nombres de las famyas sefaradis de Mexique: los modiano, los motola, los masliah…atio me dishe nunka me imagini io todo lo ke compartíyan estas famiyas con los miyos: los sarfatis, los mizrahis, los lombrozos, los levys ke son los mis parientes. Mos plazía muncho ver a la djente en Istambul ma ke encontraba en los oshos deyos a todos los myos, mos toko echar lashon con muyeres que podriyan aver sido mis tiyas. Nada mos parezio más kerido ke ver a los vieshesikos echar un shesh vezh tomando kafe en vasikos roshos de vidro, komo los de la vitrina sempre cerrata de los mis nonos. A la tarde divizamos La torre Galata ke segura stava io avria sido el paisashe de la infancia de los miyos, el bosfor ke divide la Asia de la Europa kon esa su elegancia, ande los biblbilikos sobrevuelan al atadrecer, kon su Gran Bazar ande la mi nona siguro ke se surtíya de todos los oshikos ke enkontrava i también alkanzi a ver los aniyos de turkeza ke pok o nada avian kamviado a los ke portaba con tanta altigueza Mary Sarfati… mi nona, que sempre tuvo setenticinco anios y ke su dureza no covinaba con su peliko azul.

La mi nona era una musher encontrada, con un garbo ke nunka volvería a ver asta ke konocí a la madre del mi esposo i ke me izo rekodrarla tanto. Bikur Holim fue un hisho más para mi nona i hasta el último diya de su vida, yamo al rabi i le dio un dineriko para ke lo mande a los parientes de Turkia, para ke se tope dizia, porke son muy proves dizia… algunas de las conseshas de mi nona meldaban ansi: El amigo ke no ayuda y el kuçiyo que no korta, ke se piedran poco emporta; Kien munço se lo pyensa non se va en Yeruşalayim; Pan ke ayga en el sesto, ke sea blanko, ke sea preto; El ke se eça kon gatos se alevanta areskunyado; En lo escuro todo es uno; Fanika sempre shalvares muevos, una nunka save si se va uno a murir en la kaye; kasate con un buen conversador mi alma, la ermozura se fuye presto; kaminikos de leche i miel, malajines ke vos acompanien, ke vayash i vengash i mal no tengash… dizia kuando mos despediyamos para ir a visitar a muestra otra famiya en Guadalajara, en akel Valiant viesho ke tenivamos… i la nona, no sin antes mirar de frente al cyelo de Mexique en una lashon pudrida con el creador, ampezava diciendo: “Siñor del mundo…” i mosotros mis padres Sasoniko y Zelda, i mis hermanos Mary, David, Elias i io, ke repetivamos los nombres de muestros cuatro nonos, mos sentivamos con yamada direta con el Dio bareju .

Agora guadro su lingua komo un tesoro ke no vo a deshar a ninguno después di mi i me atrizto de mirar murir kon mosotros lo pok ke podemos avlar de djudesmo. Sigura sto ke si mi papu me uviera oyido echar lashon con este djudezmo myo tan desmodrado mi uviera desmiembrado por no dizir bien esto i esto, mi uviera decido la mishor forma corekta de dizir las palabrikas ke agora me kuesta rekodrar…el djudesmo es komo estas beyas cantikas ke se kedan en la lingua i ke viven en muestro korazón, ciero los oshos i mas aya ke los biervos, me vienen sonidos del komo bozeavan eyos las kosas… kuando mi topo kon djente sfaradí i me rekodran el avlar de los muestros, de supito me se kaenta el corazón i siento a este otro como mi famyia.

Lotro diya staba meldando algunos dicires en sfardi i un otro de los musikantes ke ai stavan me se acerko i me disho Fanny no si dize Chaka si dize Shaká i presto me vino el biervo a la mente, fue komo toparte arinconado un grox en la cae i tener la seguranza ke es tuo. Este puniado de musikantes ke mos yamamos Grupo Sfarad, nazio aze munchos anios para amostrar muestra kultura a toda la djente ke kera, nunca pensí ke la djente lo apreziaria tan muncho…lotro diya mos presentimos en “El Palacio de la Inquisición” en esta ciutat de Mexique i mos reivamos porke saviamos muy arientro muestro kera sta kantada una “venganza poétika” dizivamos…ama por este bushkamos aperfesyonar muestra musika.

En la manseves, las mishores cosas ke mos pasavan eran akeos diyas ke mos ivamos al kampo a La Marqueza, esta mezcolanza de lo muestro ke tenivamos de Mexicanos kon akeas costumbres turkinas , mos azian diferentes: mos ivamos con la chanta yena de kumida turkina, mi madre poniva bulemas, burrecas,enginaras, garato i abudarajo, munchas dulzurias i, anke al lado destas komidikas muestras, poniva amenudo: Pan bolillo, tortillas, frijoles y salsas de chile, no podiya mankar el café turko con ese yarro di kobre special para Kaentarlo en la lumbre directa ke acivamos con los maderos encontrados en La Marqueza. Ansyavamos estos viashes ande venían con mosotros los tiyos Salvador i Susana; muestros vishinos los Abimelech; los nonos, mis padres i mosotros los chitrifilos ke bushkabamos kon fener yujuar con pelotas, cometas i en okaziones speciales mos tomavan cavayos para dar un paseiko por ai…nunka mos abastava.

Ama agora mesmo kestoi rekodrando, me vienen al tino mis amigas de la chikes, las ke agora mos yamamos a mosotras mesmas las charpeadikas, nombre ke kambiamos presto por el de Mazalosas y venturosas, por akeo del osho pudrido i ke mos engrandezimos indjuntas…kurioso ke agora aedadas seguimos avlando un pok de muestra lingua entre mosotras, algunas deyas aprendieron muy ermozo esta lingua preciada: Rebeca mentada ansi por la su nona, Janette mi prima ke agora li plaze ke la menten Juana i io la nombro Jan Jan, Dianika la ishika de la veshes de Lucila, Jenny isha de inmigrantes ke venían de Cuba, Elisa i Lina ke no viven mas en Mexique, Alicia ke arivo de chikitika a Mexique directa de Praga por lo ke no mos entiende muncho, ama afilu desde su yegada a Mexique se engrandezio kon mosotras i Sara Mitrani la isha de Violeta y Moises; todas eyas ermanikas de la manseves. Anke ay momentos en los ke es menester ke mos rekodremos las palabrikas en Spanyol para komprender la lingua de muestras querencias…Rekodramos con eyo a muestra djente ke ya murio i ansí kon con fablar un pok de djudezmo, anzemos membrazion de los muestros… ama alora, ke los muestros ia no stan mas, mos adonlenzen muncho…al djudezmo lo sento tan balutozo ke duele…ansi mesmo semos todos los sefardís, lo pazado lo tenemos muy arientro.

 

 

Texto de Fanny Sarfati inspirado en un escrito de Marcel Cohen